Όπως αναφέρθηκε σε προηγούμενο άρθρο τα συμπτώματα της ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής διακρίνονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες, τις ιδεοληψίες (ανεπιθύμητες σκέψεις, εικόνες και παρορμήσεις) και τους ψυχαναγκασμούς. Αυτό που τελικά συμβαίνει είναι ένας διαρκής φαύλος κύκλος, όπου το άτομο βιώνει την παρουσία των ιδεοληψιών στο νου του σχετικά με ένα θέμα, οι ιδεοληψίες αυτές του δημιουργούν άγχος και δυσφορία και κάνει τελετουργίες για να μειώσει το άγχος, τη δυσφορία και τη συχνότητα των ιδεοληψιών.
ΨΥΧΑΝΑΓΚΑΣΜΟΙ/ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΕΣ
Τι είναι οι ψυχαναγκασμοί;
Οι ψυχαναγκασμοί είναι επαναληπτικές και επίμονες συμπεριφορές, τελετουργίες ή νοητικές δραστηριότητες που εκτελούνται για να εξουδετερώσουν προσωρινά το άγχος που έχουν προκαλέσει οι ιδεοληψίες. Συνήθως, συγκεκριμένοι τύποι ιδεοληψιών ακολουθούνται από συγκεκριμένου τύπου ψυχαναγκασμούς. Για παράδειγμα, οι ιδεοληψίες μόλυνσης συνήθως συνοδεύονται από ψυχαναγκαστικό πλύσιμο, ενώ οι ιδεοληψίες αμφιβολίας συνοδεύονται από ψυχαναγκασμούς ελέγχου.Τα άτομα που έχουν ΙΨΔ συνειδητοποιούν ότι αυτές οι ψυχαναγκαστικές συμπεριφορές είναι μόνο μια προσωρινή λύση, αλλά βασίζονται σε αυτές ως προσωρινή διαφυγή επειδή δεν γνωρίζουν κάποιο καλύτερο τρόπο για να αντιδράσουν. Ψυχαναγκασμός μπορεί να είναι και το να αποφεύγει κάποιος τις καταστάσεις που πυροδοτούν τις ιδεοληψίες του.
Τι ΔΕΝ είναι ψυχαναγκασμός:
Δεν είναι όλες οι επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές ή «τελετουργίες» ψυχαναγκασμοί. Για παράδειγμα, η διαδικασία της προετοιμασίας για ύπνο, θρησκευτικές συνήθειες και η εκμάθηση καινούριων επιδεξιοτήτων, συνεπάγονται την επανάληψη μιας δραστηριότητας ξανά και ξανά, αλλά αποτελούν ένα φυσιολογικό μέρος της καθημερινής ζωής.
Επίσης ένα άτομο στο πλαίσιο της δουλειάς του μπορεί να είναι υποχρεωμένο να εκτελεί κάποιες επαναλαμβανόμενες πράξεις για πολλές ώρες χωρίς όμως αυτό να αποτελεί ψυχαναγκασμό. Για να χαρακτηριστεί μία συμπεριφορά ψυχαναγκασμός δεν πρέπει να είναι λειτουργική, απαιτεί πολύ χρόνο για να εκτελεστεί και προκαλεί πολλές δυσκολίες στην καθημερινότητα του ατόμου.
ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΨΥΧΑΝΑΓΚΑΣΜΩΝ
Καθαριότητα
• Υπερβολικά συχνό πλύσιμο των χεριών, που διαρκεί πολλή ώρα ή γίνεται με
συγκεκριμένο και άκαμπτο τρόπο
• Υπερβολή σε οποιανδήποτε πτυχή των πιο κάτω: λούσιμο, βούρτσισμα δοντιών, χρήση της τουαλέτας, γενική περιποίηση εαυτού
• Υπερβολή στην καθαριότητα δωματίου, οικιακών ή άλλων αντικειμένων
• Οποιεσδήποτε άλλες πράξεις που γίνονται για να αποφευχθεί ή να απομακρυνθεί η ανησυχία για μόλυνση / μίανση (αποφυγή κοινόχρηστων τουαλετών)
Έλεγχος / επιβεβαίωση (τσεκάρισμα)
• Το άτομο επιβεβαιώνει ότι δεν έχει βλάψει / δεν θα βλάψει κάποιον άλλο με αναζήτηση διαβεβαιώσεων από άλλους ότι δεν έκανε κάτι κακό και με την αποφυγή αντικειμένων που μπορούν να γίνουν όργανα εγκλήματος, όπως μαχαίρια, κατσαβίδια, ψαλίδια, οδήγηση με το αυτοκίνητο, ταινίες με σχετικό περιεχόμενο, ειδήσεις σχετικές, συζητήσεις για τέτοια θέματα κλπ
• Επιβεβαιώνει ότι δεν έχει βλάψει / δεν θα βλάψει τον εαυτό του εξετάζοντας τη σωματική του κατάσταση ή συγκεκριμένα μέρη του σώματος
• Ελέγχει εάν έχει συμβεί κάτι καταστροφικό ή αν έχει κάνει κάποιο λάθος/παράλειψη (πχ. θερμοσίφωνα μην εκραγεί, μάτι της κουζίνας μην πιάσει φωτιά, πίνακα ασφαλείας του ρεύματος, κλειδαριές στο σπίτι, το γραφείο ή το αμάξι για αποτροπή ληστείας, έλεγχος σχολικός εργασιών)
Επανάληψη
• Το άτομο ξαναδιαβάζει ή ξαναγράφει κάτι
• Επανάληψη κοινών δραστηριοτήτων (π.χ. το να μπει μέσα / βγει έξω, το να ανέβει / κατέβει τις σκάλες)
• Επαναλαμβανόμενες σωματικές κινήσεις (π.χ. χτύπημα των δακτύλων πάνω σε επιφάνεια, άγγιγμα αντικειμένων / ατόμων, ανοιγοκλείσιμο των βλεφάρων)
• Επανάληψη δραστηριοτήτων πολλαπλές φορές (π.χ. επανάληψη μιας δραστηριότητας τρεις φορές επειδή το τρία είναι «καλός», «ταιριαστός», «άκακος» αριθμός)
Νοητικοί ψυχαναγκασμοί
• Νοητική ανασκόπηση των γεγονότων με σκοπό να αποφευχθεί κάτι κακό (π.χ. για τον ίδιο ή για τους άλλους)
• Μέτρημα κατά τη διάρκεια μιας δραστηριότητας, με σκοπό να ολοκληρωθεί σε «καλό» αριθμό
• «Ακύρωση» ή «διαγραφή» (π.χ. αντικατάσταση κάποιας «κακής» λέξης με κάποια «καλή» για να ακυρωθεί η πρώτη)
Άλλοι ψυχαναγκασμοί
• Συσσώρευση αντικειμένων στο σπίτι που οδηγεί σε ακαταστασία
• Τοποθέτηση αντικειμένων σε σειρά & συμμετρία ή ανακατάταξη τους μέχρι να νιώσει το άτομο ότι είναι στη σωστή θέση (π.χ. τοποθέτηση αντικειμένων σε ακριβείς αποστάσεις μεταξύ τους, να βλέπουν στην ίδια κατεύθυνση κλπ)
• Το να λέει / ρωτάει / ομολογεί το άτομο κάτι, με σκοπό να λάβει επιβεβαίωση ή καθησυχασμό (π.χ. Είμαι καλά; Είμαι καλό παιδί; Μ’ αγαπάς)
• Θρησκευτικοί ψυχαναγκασμοί όπως να κάνει επαναληπτικά την προσευχή του, τον σταυρό του ή να ασπάζεται επαναληπτικά θρησκευτικές εικόνες.
Ποια είναι κάποια κοινά εμπόδια στην αποτελεσματική θεραπεία;
Μελέτες δείχνουν ότι μεσολαβούν κάποια χρόνιαμεταξύ της εμφάνισης της ΙΨΔ και της λήψης κατάλληλης θεραπείας από το άτομο. Αυτό οφείλεται κυρίως στους ακόλουθους λόγους:
Μέχρι πρόσφατα, δεν υπήρχε (και ίσως ακόμα δεν υπάρχει) μια ικανοποιητική δημόσια επίγνωση της ΙΨΔ, κι έτσι πολλά άτομα δεν γνώριζαν ότι τα συμπτώματα τους αντιστοιχούσαν σε μια θεραπεύσιμη διαταραχή.
Επίσης ορισμένα άτομα επιλέγουν να μην κοινοποιήσουν τα συμπτώματα τους, συνήθως γιατί αισθάνονται ντροπή και φοβούνται ότι θα στιγματιστούν. Συνεπώς, πολλά άτομα με ΙΨΔ δεν ζητούν βοήθεια και στήριξη από επαγγελματίες ψυχικής υγείας, παρά μόνο πολλά χρόνια μετά την έναρξη των συμπτωμάτων.
Αντιμετώπιση – θεραπεία
Η καλύτερη θεραπεία για τα περισσότερα άτομα με ΙΨΔ συνήθως περιέχει τα ακόλουθα: ένα είδος γνωστικής συμπεριφορικής παρέμβασης, φαρμακευτική αγωγή (όταν κρίνεται απαραίτητο) και οικογενειακή στήριξη και επιμόρφωση (κυρίως στις περιπτώσεις παιδιών).
Η Γνωστική Συμπεριφορική θεραπεία περιλαμβάνει κάποιες από τις τεχνικές της συμπεριφορικής θεραπείας αλλά και κάποιες γνωστικές παρεμβάσεις. Βοηθά τον ασθενή να εντοπίσει και να κατανοήσει τις δυσλειτουργικές πεποιθήσεις και τα λάθη που κάνει στην επεξεργασία των εισερχομένων πληροφοριών, έτσι ώστε να μπορεί να αντιδρά με διαφορετικό τρόπο σε καταστάσεις, οι οποίες του προκαλούν ιδεοληψίες και ψυχαναγκασμούς.
Μία από της συμπεριφορικές τεχνικές που θεωρείται πολύ αποτελεσματική στην αντιμετώπιση της ΙΨΔ αφορά κυρίως στη σταδιακή έκθεση του ασθενή σε καταστάσεις που του προκαλούν άγχος ή φόβο, με τη συμφωνία ότι δεν θα εκτελούνται οι ψυχαναγκασμοί που συνδέονται με τις ιδεοληψίες. Με αυτό τον τρόπο ο ασθενής αναγνωρίζει ότι το άγχος τελικά μειώνεται, χωρίς να πραγματοποιούνται αυτά που φοβάται, με αποτέλεσμα να αισθάνεται ότι κερδίζει τη μάχη του ενάντια στην ΙΨΔ.
Για να κατανοήσουμε τη λογική της θεραπείας της ΙΨΔ διαταραχής χρειάζεται να καταλάβουμε με ποιο τρόπο λειτουργεί το άγχος στον οργανισμό μας. Όταν διατρέχουμε πραγματικό κίνδυνο, για παράδειγμα όταν διασταυρώνετε το δρόμο και βλέπετε ένα φορτηγό να σας πλησιάζει ολοένα και πιο γρήγορα, ο εγκέφαλος σας στέλνει την πληροφορία ότι διατρέχετε κίνδυνο με το να σας κάνει να νιώσετε άγχος. Το άγχος δημιουργεί κίνητρο για να λάβετε μέτρα για να προστατέψετε τον εαυτό σας. Οι συμπεριφορές που κάνετε για να προστατέψετε τον εαυτό σας μπορεί να σας σώσουν τη ζωή (π.χ. να απομακρυνθείτε από την πορεία του φορτηγού!). Δυστυχώς, στην ΙΨΔ ο εγκέφαλος σας λέει υπερβολικά συχνά ότι διατρέχετε κίνδυνο, ακόμα και σε περιστάσεις όπου «γνωρίζετε» ότι υπάρχει πολύ μικρή πιθανότητα να συμβεί κάτι κακό! Αν εκδηλώσετε την ψυχαναγκαστική συμπεριφορά, δηλαδή προσπαθήσετε να αυτοπροστατευτείτε τότε στέλνετε το μήνυμα στον εγκέφαλο ότι σίγουρα διατρέχετε κίνδυνο. Με άλλα λόγια, η ψυχαναγκαστική σας συμπεριφορά εφοδιάζει το μέρος του εγκεφάλου σας που παραδίδεται στα πολλά ανυπόστατα σήματα κινδύνου. Για να μειώσετε το άγχος και τις ιδεοληψίες σας, πρέπει λοιπόν να σταματήσετε να ενδίδετε στην ψυχαναγκαστική συμπεριφορά. Με αυτό τον τρόπο ο ασθενής μαθαίνει πώς να διαχειρίζεται ορθά τα συμπτώματά του και έτσι γίνεται θεραπευτής του εαυτού του. Αποκτά δηλαδή τον έλεγχο του προβλήματος και αντί να τον ελέγχει η ΙΨΔ την ελέγχει ο ίδιος. Αυτό τελικά τον οδηγεί στη θεραπεία και τη διακοπή της φαρμακευτικής αγωγής εφόσον λαμβάνει κάποια (το παρόν άρθρο είναι δημοσιευμένο και στην ιστοσελίδα του νοσοκομείου www.noskard.gr).
Μπουρνούδη Ευρυδίκη
MScΨυχολόγος
Εξωτερικό Ιατρείο Ψυχολόγων
Γενικό Νοσοκομείο Καρδίτσας
