“Για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη” είναι ο τελικός στίχος από το ποίημα «Ελένη» του Σεφέρη, ο οποίος ταυτίζεται με το συμβολικό νόημα της ομώνυμης τραγωδίας του Ευριπίδη, ότι δηλαδή η «ορίτζιναλ» Ελένη δεν πήγε ποτέ στην Τροία και τζάμπα έγινε ο Τρωικός Πόλεμος.
Είναι εξαιρετική χαρά για έναν δημιουργό και παράλληλα εκπαιδευτικό να συναντά στην πορεία του άτομα νεότερα από τον ίδιο, τα οποία εκτιμούν τις συμβουλές του και παράγουν τέχνη, η οποία επικοινωνεί τις ιδέες τους.
Τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο του 2012 κλήθηκα από τον αγαπητό και εξαιρετικά δραστήριο συνάδελφο Νικόλαο Μαυρατζά, καθηγητή πληροφορικής, να συνδράμω τα παιδιά της τάξης του, προκειμένου να δημιουργήσουν ένα Κόμικς. Όταν βρέθηκα στο χώρο του 3ου Γυμνασίου Καρδίτσας και μετά από τη φιλική υποδοχή της Διευθύντριας κ. Αναστασίας Τσιούντου, αισθάνθηκα να περιτριγυρίζομαι από παιδιά, που τους ήταν οικείες οι έννοιες «συνεργασία», «παραγωγική σύμπνοια», «εικαστική δημιουργία». Τα παιδιά του Γ5 τμήματος, μαζεμένα στην αίθουσα με τον διαδραστικό πίνακα, με περίμεναν χωρισμένα σε τρεις ομάδες.
Πρώτη ομάδα, αυτή της φιλολογικής επιμέλειας η οποία μετέτρεψε το περιεχόμενο του σχολικού βιβλίου “Ελένη“ του Ευριπίδη της Γ’ τάξης του Γυμνασίου σε αφηγήσεις– διαλόγους, οι οποίοι αποτέλεσαν στη συνέχεια το κύριο σενάριο, οδηγό (bussola) για την δεύτερη ομάδα, αυτή των σκιτσογράφων. Η ομάδα αυτή σχεδίασε τα απαραίτητα σκίτσα σε βινιέτες, περισσότερες από 60 σε αριθμό. Το αξιοπρόσεκτο του εγχειρήματος είναι πως η κύρια «γραμμή» της ομάδας δεν «στραγγάλισε» το εικαστικό στυλ του κάθε σκιτσογράφου. Το αποτέλεσμα βγήκε αρτιότατο χάρη στη τρίτη ομάδα, αυτή της Πληροφορικής, η οποία ψηφιοποίησε τα σκίτσα, τα χώρισε σε μακέτες και τα τοποθέτησε σε καρέ.
Το όλο εγχείρημα βασίστηκε σ’ έναν ακόμα πυλώνα: αυτόν του φιλολογικού ελέγχου, τον οποίο επόπτευσε, με μεγάλη προσοχή στη μεταφορά και σύμπτυξη των κειμένων, η φιλόλογος κ. Μαρία Κάραλη. Η εξαιρετική δουλειά της αποτυπώνεται στο γεγονός ότι η ομάδα, με την οποία συνεργάστηκε, κατάφερε να συμπτύξει τους 1870 στίχους της τραγωδίας σε 100 μπαλονάκια κειμένου, διατηρώντας τη «διάνοια», το ύφος και τη δραματική εξέλιξη της τραγωδίας.
Το έργο, το οποίο εκτυπώθηκε σε 500 αντίτυπα τον Ιούνιο του 2013, είναι ένα αξιοπρεπέστατο Κόμικς που θα το ζήλευαν αρκετά fanzines1 πρώτης παρουσίασης.
Ο Ευριπίδης, με την πρωτοποριακή τραγωδία (ή και κωμωδία) του, “Ελένη”, βρίσκει την ευκαιρία να καταδικάσει τον πόλεμο ως πρόξενο όλων των δεινών του ανθρώπου. Ταυτόχρονα, χωρίς να χάνει τον ρεαλισμό, τον οποίο αποδίδει στους χαρακτήρες του, αντιμετωπίζει στοχαστικά μια σειρά από ζητήματα που απασχολούν μέχρι σήμερα τον άνθρωπο, δικαιώνοντας τον χαρακτηρισμό “από σκηνής φιλόσοφος” που του αποδόθηκε. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τα έργα του, παρά την “παλαιότητά” τους, ενσωματώνουν τις (διαχρονικές) αξίες ενός στοιχειώδους, καλογραμμένου σεναρίου, με όλες τις κλιμακούμενες ιδιότητες μιας σύγχρονης ταινίας: φλας-μπακ, προοικονομία, ανατροπές, τεχνάσματα, κορύφωση, λύτρωση. Όλα αυτά τα στοιχεία είναι που καθιστούν την “Ελένη” (και την αρχαία ελληνική δραματουργία στο σύνολό της) ένα έργο “σύγχρονο” όσο ποτέ.
Βασικός σκοπός του Ευριπίδη, είναι να τονίσει το παράλογο του πολέμου. Χρησιμοποιεί μάλιστα ένα παλαιότερο ιστορικό γεγονός, τον Τρωικό πόλεμο, τα πρόσωπα και τα γεγονότα του οποίου αξιοποιεί σε όλα του τα δράματα. Έτσι, στο παράλογο της άποψης ότι για μια γυναίκα μπορεί να εξοντωθεί ένας λαός και ένα κράτος και να σκοτωθούν χιλιάδες ανθρώπων, ο Ευριπίδης θα απαντήσει με το παράλογο του «ειδώλου»: η Ελένη, με λίγα λόγια, δεν ήταν η πραγματική Ελένη, αλλά ένα ομοίωμα, ένα “σύννεφο”, μια αφηρημένη ιδέα, που χρησιμοποιήθηκε ως πρόσχημα για να επικαλυφθούν τα πραγματικά συμφέροντα, με “σάρκα και οστά”, αυτά για τα οποία διεξάγονται όλοι οι πόλεμοι από καταβολής της ανθρώπινης ιστορίας: πλούτος, δόξα, εξουσία, “ζωτικός χώρος”.
Ο συγγραφέας δεν βγάζει την ιδέα του “ομοιώματος” από το μυαλό του. Στην ουσία, αξιοποιεί λογοτεχνικά την εκδοχή του Λυρικού ποιητή Στησίχορου. Σύμφωνα με τον Στησίχορο, και σε αντίθεση με την “ορθόδοξη” ομηρική εκδοχή, η βασίλισσα της Σπάρτης Ελένη, κόρη της Λήδας και του Δία και σύζυγος του Μενελάου, δεν ακολούθησε ποτέ τον Πάρη στην Τροία, ούτε παρέμεινε εκεί μέχρι οι Αχαιοί να καταστρέψουν την πόλη του Πριάμου, μετά από δέκα χρόνια ανηλεούς πολέμου. Κατά την εναλλακτική εκδοχή του μύθου, την οποία ασπάζεται ο Ευριπίδης, η Ελένη απήχθη από την Ήρα, σύζυγο του Δία, και οδηγήθηκε στο παλάτι του βασιλιά Πρωτέα, στη νησίδα Φάρος, λίγο πιο έξω από τη σημερινή Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Στη θέση της Ελένης, ο Πάρης μετέφερε στην Τροία ένα ομοίωμά της, ένα ψεύτικο είδωλο.
Αντιπολεμικό δράμα; Τραγωδία με την αριστοτελική σημασία του όρου; Φάρσα παρεξηγήσεων;
Όποιο κι αν είναι το είδος στο οποίο ανήκει η “Ελένη” του Ευριπίδη, στην πραγματικότητα περιλαμβάνει λίγο απ’ όλα.
Η ανατρεπτική δομή της “Ελένης”, η ασυνήθιστη (για τα δεδομένα της κλασικής τραγωδίας) εξέλιξη της πλοκής, αλλά και το γεγονός ότι το συγκεκριμένο έργο διδάσκεται στην τρίτη τάξη του Γυμνασίου (με την ανάλογη… mainstream απήχησή του στη σχολική κουλτούρα), ώθησαν τους μαθητές στο να μετατρέψουν την “Ελένη” σε μία σύγχρονη αφήγηση σε αλληλουχία, τύπου κόμικς.
Συγχαρητήρια στα παιδιά και στους εκπαιδευτικούς για την αξιοπρεπή αυτή προσπάθεια αλλά και για τη συνέπεια, με την οποία την υποστήριξαν. Κατάφεραν να διηγηθούν με σύγχρονη γλώσσα ένα τόσο παλιό κείμενο, το οποίο παραμένει επίκαιρο ως τις μέρες μας.
Κωνσταντίνος Μπιλιούρης
1 Κόμικς, τα οποία δεν έχουν εκδοθεί από εκδοτικό οίκο αλλά παράγονται σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων από τους ίδιους τους δημιουργούς.
