Είναι σπάνια τύχη να κρατά κανείς στα χέρια του μια φροντισμένη έκδοση που να ασχολείται ταυτόχρονα με την Καρδίτσα και την εποχή της Ανασυγκρότησης, όπως είναι γνωστή η δεκαετία του 1950. Το λεύκωμα που κυκλοφόρησε πρόσφατα με τίτλο «Εν Καρδίτση τη…: Διδακτήρια, γέφυρες, δημόσια κτήρια 1950-1960» από τη Διεύθυνση Τεχνικών Έργων της Περιφερειακής Ενότητας Καρδίτσας συνδυάζει πολλές αρετές.
Δεν είναι μικρό πράγμα να έχει κανείς, μέσα σε 190 σελίδες, εποπτεία όλης αυτής της εντυπωσιακής σε όγκο προσπάθειας που καταβλήθηκε σε τοπικό επίπεδο ώστε «ακόμη και το τελευταίο χωριό να αποκτήσει οδική πρόσβαση, μόρφωση και κοινωνική πρόνοια», όπως γράφει εύστοχα στον πρόλογό της η επιμελήτρια του λευκώματος και μηχανικός της υπηρεσίας, Κατερίνα Μαντούδη.
Το λεύκωμα περιλαμβάνει 90 τεχνικά έργα, σχολεία στην πλειοψηφία, τα οποία κατασκευάστηκαν στον νομό Καρδίτσας μέσα σε 2-3 το πολύ χρόνια, στη δεκαετία του 1950, μια εποχή που η Ελλάδα καταβάλλει υπερπροσπάθεια να επουλώσει τις πληγές του παρατεταμένου πολέμου και να κερδίσει το στοίχημα της ανάπτυξης, είτε αυτή ήταν συνυφασμένη με τη βιομηχανία, είτε με τον τουρισμό, την άλλη «βιομηχανία» που άρχιζε, σχεδόν παράλληλα, να κερδίζει έδαφος. Η επαναλειτουργία της εκπαίδευσης προϋπέθετε νέα σχολικά κτήρια «με σύγχρονες ευρωπαϊκές προδιαγραφές, προσαρμοσμένες στις ελληνικές κλιματολογικές συνθήκες και στα αντισεισμικά δεδομένα της εποχής», όπως σημειώνει στον διαφωτιστικό πρόλογό του ο βετεράνος της τοπικής ιστορίας της Καρδίτσας, κ. Λάμπρος Γριβέλλας.
Θαυμάζει κανείς την τάξη, τη λιτότητα και τη συνέπεια, με την οποία συγκροτήθηκε αυτός ο μικρός αρχειακός θησαυρός από τους ανθρώπους του τότε, αλλά και την ευαισθησία όσων τον διαφύλαξαν επί 60 χρόνια για να ανασυρθεί και να αναδειχτεί από τους άξιους ανθρώπους του τώρα: τον κ. Δ. Κουτρουμάνο και την κ. Κ. Μαντούδη. Στα σπάνια πλεονεκτήματα του τόμου είναι επίσης ότι δεν χρειάστηκε η οικονομική στήριξη του αρμόδιου φορέα, της Περιφέρειας Θεσσαλίας, για να εκδοθεί. Αξιοποιήθηκε ο θεσμός της χορηγίας και μάλιστα από τεχνική εταιρεία της Καρδίτσας, δίνοντας έτσι την ευκαιρία σε ντόπιους ιδιώτες μηχανικούς να δείξουν το ενδιαφέρον και την ευαισθησία τους.
Κάθε δελτίο διασώζει πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με τον τόπο και το είδος του έργου, το διάστημα υλοποίησής του, τους εργολήπτες και τους μηχανικούς, οι οποίοι το κατασκεύασαν και το επέβλεψαν αντίστοιχα, τον προϋπολογισμό του, την προέλευση των πόρων, τον φωτογράφο-τεκμηριωτή που δεν είναι άλλος από τον Κωνσταντίνο Σερδένη, τον χρόνο συμπλήρωσης του δελτίου και την αρίθμηση της φωτογραφίας, την οποία βρίσκουμε στην απέναντι σελίδα. Οι πληροφορίες αυτές συμπληρώνουν αρκετές σελίδες της τεχνικής-εργοληπτικής ιστορίας της Καρδίτσας, μιας ιστορίας ειδικής που εκτιμά τέτοιου είδους σπαράγματα γιατί από αυτά θα γραφτεί. Θα ήταν πολύ χρήσιμο όλα αυτά τα ονόματα μηχανικών και εργολάβων που καταγράφονται, να μην παραμείνουν στο μέλλον απλές ονομαστικές αναφορές αλλά να αποκτήσουν κοινωνική υπόσταση, εργοβιογραφικό σημείωμα, συνοδευτική φωτογραφία κά. μέσα από την περαιτέρω έρευνα, ενδεχομένως, και μια διαρκώς τροφοδοτούμενη βάση δεδομένων…
Κι αν η επαναλαμβανόμενη, στερεοτυπική σχεδόν, μορφή των περισσότερων από τα κτήρια αυτά δεν προσφέρεται –ίσως– για ιδιαίτερες αισθητικές και μορφολογικές αναλύσεις, τα υλικά τους, «η πέτρα, το ξύλο, τα κεραμίδια, το απλό σκυρόδεμα», με την αξιοθαύμαστη αντοχή τους, μας «θυμίζουν τη συμβολή των μηχανικών και των μαστόρων στην ιστορία του τόπου», όπως αναφέρει χαρακτηριστικά η κ. Μαντούδη, δίνοντας τροφή για σκέψη και γόνιμες συγκρίσεις στον ιστορικό της αρχιτεκτονικής.
Χάρη σε τρεις περιπτώσεις, τα δημοτικά σχολεία Χαρμαίνων (σ. 103), Καλλιθήρου (σ. 107), και Φράγκου (σ. 147), αποκτάμε ένα μέτρο σύγκρισης. Οι συγκεκριμένες φωτογραφίες εικονίζουν τα παλιά ετοιμόρροπα κτήρια, προφανώς διότι κατά το διάστημα των φωτογραφικών λήψεων, που ήταν συγκεκριμένο (Απρίλιος-Μάιος 1960) οι εργασίες ανέγερσης των νέων διδακτηρίων δεν είχαν ακόμη ξεκινήσει. Όσο συνειδητοποιούμε την προηγούμενη υστέρηση, το μέγεθος του άλματος που συντελέστηκε και τις μεταβολές που αυτό προκάλεσε στην καθημερινή εμπειρία των ανθρώπων, ανοιγόμαστε σε ένα νέο, ανθρωπολογικό πεδίο ανάλυσης. Διότι και ο ιστορικός της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτισμικής ιστορίας θα βρει στον τόμο αυτό ένα χρήσιμο εργαλείο έρευνας. Αν δεν αρκεστούμε στο επίπεδο της απλής καταγραφής που παρέχουν τα τυπικά συμπληρωμένα πεδία του «πληροφοριακού σημειώματος» και επιχειρήσουμε συσχετισμούς με τον χώρο και τις κοινωνίες υποδοχής των έργων, θα δούμε ότι φαινομενικά επαναλαμβανόμενα μοτίβα διατηρούν το ειδικό τους βάρος και περιμένουν την εννοιολόγησή τους. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι οι πηγές χρηματοδότησης των έργων. Παρατηρούμε ότι τρεις περιπτώσεις εναλλάσσονται συνήθως: η «κρατική αρωγή», οι «τοπικοί πόροι» και ο «έρανος της βασιλίσσης». Σπάνια ωστόσο συναντάμε την ίδια ποσόστωση ή και τις τρεις πηγές χρηματοδότησης μαζί. Μια άλλη επίσης «παραλλαγή» του μοτίβου είναι τα ποσά από εράνους και προσωπική εργασία. Κι εδώ οι διακυμάνσεις είναι μεγάλες. Όλα αυτά θα άξιζε να διερευνηθούν με μικροϊστορική οπτική μέσα από κρατικά αρχεία και εφημερίδες, καθώς συνιστούν διαφορετικές περιπτώσεις και πολύ πιθανά υποκρύπτουν διαφορετικές οικονομικοπολιτικές πραγματικότητες αλλά και κοινωνίες με διαφορετικά αντανακλαστικά και νοοτροπίες.
Η πιο εντυπωσιακή ίσως περίπτωση και με αυτή θα κλείσω το σύντομο αυτό σχόλιο, είναι η χρηματοδότηση του διδακτηρίου του Αγναντερού αποκλειστικά με πόρους «εκ Δανίας». Ο καλός φίλος καθ. Απόστολος Μαγουλιώτης, με καταγωγή από το Αγναντερό, μου εξήγησε τί σημαίνει η αινιγματική αυτή φράση και το μοιράζομαι μαζί σας: στη δεκαετία του ’50 πέρασε από το Αγναντερό ένας δανός δάσκαλος και βλέποντας σε πόσο κακή κατάσταση ήταν το σχολείο, αποφάσισε επιστρέφοντας στη Δανία να συγκεντρώσει χρήματα για το σκοπό αυτό. Στην προσπάθεια συμμετείχαν και οι μαθητές του σχολείου του, οι οποίοι διέθεταν …το χαρτζηλίκι τους για να χτιστεί ένα σχολείο στη μακρινή Ελλάδα!
Της Δρ. Φένιας Λέκκα, επιστ. υπεύθυνης Μουσείου Πόλης Δήμου Καρδίτσας
