Το γεωγραφικό ανάγλυφο, οι σκληρές κλιματολογικές συνθήκες, κυρίως το χειμώνα και οι ασχολίες, κτηνοτρόφοι με μικρές καλλιέργειες, επηρέασαν τη διατροφή, τις κοινωνικές εκδηλώσεις, τη μουσική, τους χορούς και τα τραγούδια των κατοίκων των ορεινών περιοχών των Θεσσαλικών Αγράφων. Τα σπίτια, τα σκεύη, το νοικοκυριό, οι ενδυμασίες προσαρμόσθηκαν στις κλιματολογικές συνθήκες και τις ασχολίες των κατοίκων.
Πολλά απ’αυτά βρίσκονται συγκεντρωμένα σε λαογραφικές συλλογές και μουσεία που είναι επισκέψιμα στα χωριά Κανάλια, Φανάρι, Ελληνόπυργο, Ελληνόκαστρο, Μαυρομμάτι, Μουζάκι, Ανθηρό, Δρακότρυπα, Πορτίτσα, Ρεντίνα κ.α. Η πέτρα και το ξύλο αποτελούν τα κυρίαρχα υλικά των κατασκευών, ενώ ο κύκλος των προιόντων της κτηνοτροφίας (κρέας, δέρμα, μαλλί, γάλα) αποτελούν τη βάση της κλειστής αρχικά οικονομίας, η οποία εξελίσσεται σταδιακά. Η βαθιά θρησκευτική πίστη και η λατρεία στις δυνάμεις που τους προστάτευαν από τα ακραία καιρικά φαινόμενα, τις αρρώστιες και κάθε συμφορά έβαλαν τη σφραγίδα τους στα ήθη, τα έθιμα και τις παραδόσεις, πολλές από τις οποίες διατηρούνται αναλλοίωτες έως σήμερα. Η μορφολογία του εδάφους, η κύρια ενασχόληση των κατοίκων με την αιγοπροβατοτροφία, η περιορισμένη δυνατότητα μετακίνησης τους χειμερινούς κυρίως μήνες, η κλειστή οικονομία που κυριαρχούσε για πολλά χρόνια κ.α., έβαλαν τη σφραγίδα τους στη δημιουργία του λαικού πολιτισμού του ορεινού όγκου του Ν. Καρδίτσας. Επέδρασαν στην αρχιτεκτονική των σπιτιών, στις γαστρονομικές και διατροφικές συνήθειες της οικογένειας, τη δημιουργία του νοικοκυριού (σκεύη, επίπλωση, ρουχισμός, εργαλεία κ.α.). Οι συναναστροφές στα νυχτέρια για το γνέσιμο των μαλλιών, για το πλέξιμο των ρούχων το χειμώνα, η βαθιά θρησκευτική πίστη, η έκφραση της χαράς στις κοινωνικές εκδηλώσεις, όπως ο γάμος, η βάπτιση, τα πανηγύρια κ.α. δημιούργησαν εκατοντάδες μύθους, παραμύθια, τραγούδια, χορούς και δεκάδες ήθη και έθιμα.
1. Οι κατοικίες: Τα Αγραφιώτικα σπίτια ήταν λιθόκτιστα, με χοντρούς τοίχους, ενισχυμένους με ξυλοδεσιές και στεγάζονταν με βυζαντινού τύπου κεραμίδια. Στα ορεινότερα χωριά χρησιμοποιούσαν και σχιστολιθικές σκεπόπλακες. Τα σπίτια είχαν τετράγωνη κάτοψη, με λιθόκτιστο μεσότοιχο και μικρά παράθυρα. Τα περισσότερα ήταν δίπατα και στο κάτω μέρος έβαζαν τα ζώα. Οι πόρτες ήταν βαριές, ταμπλαδωτές και ασφάλιζαν με αμπάρα. Η ανάγκη καλλωπισμού του σπιτιού με στρωσίδια και σκεπάσματα και των μελών της οικογένειας για ενδυμασίες, μετέτρεψε τα νοικοκυριά των Θεσσαλικών Αγράφων σε «οικοτεχνίες» περίτεχνων δημιουργημάτων από μαλλί. Η επίπλωση ήταν λιτή και τα σκεύη περιορισμένα. Μέρος του νοικοκυριό αποτελούσε η γάστρα, η τάβλα για το φαγητό, ο πλάστης για τις πίτες, ο μπουτινέλος για το βούτυρο, οι βαρέλες για το νερό, για τη συντήρηση των τυροκομικών κ.α. Ο αργαλειός, η ανέμη, το αδράχτι ήταν απαραίτητα σε κάθε σπίτι για τα ρούχα, τις περίτεχνα κεντημένες ποδιές, την προίκα των κοριτσιών, τα δισάκια, τους τορβάδες κ.α. Με την αστικοποίηση του πληθυσμού πολλές από τις προαναφερόμενες ανάγκες εξέλειπαν και οι Αγραφιώτικες «οικοτεχνίες» έκλεισαν…. Τα περισσότερα από τα αντικείμενα της λαικής αυτής τέχνης έπαψαν να είναι λειτουργικά και δε χρησιμοποιούνταν πλέον. Πολλά απ’αυτά διασώθηκαν και βρίσκονται συγκεντρωμένα σε λαογραφικές συλλογές και μουσεία που είναι επισκέψιμα και βρίσκονται στα Κανάλια, στο Φανάρι, στον Ελληνόπυργο, στο Ελληνόκαστρο, στο Μαυρομμάτι, στο Μουζάκι, στο Ανθηρό, στη Δρακότρυπα, στην Πορτίτσα, στη Ρεντίνα κ.α.
2. Γαστρονομία: Η γαστρονομία της περιχής αναπτύχθηκε με βάση τον κύκλο των εποχών και τις βασικές πρώτες ύλες που ήταν διαθέσιμες. Αυτές κυρίως προέρχονταν από τα λαχανικά, τα κηπευτικά, τις πατάτες, τα όσπρια, τα δημητριακά, το γάλα και τα παράγωγά του (τσαλαφούτι, τυρί, μυτζήθρα, βούτυρο, τραχανάδες κ.α.) και το λιγοστό κρέας. Το σφάξιμο του γουρουνιού εξασφάλιζε το κρέας των Χριστουγέννων, το λίπος, τα λουκάνικα, τις τσιγαρίδες και κρέας αλατισμένο για μερικούς μήνες. Οι πίτες (τραχανόπιτα, κολοκυθόπιτα, τυρόπιτα, λαχανόπιτα), ο πλαστός (με αλεύρι και καλαμπόκι), η μπατζίνα (με σταρένιο αλεύρι και τυρί), η ζυμαρόπιτα κ.α., συμπεριλαμβάνονταν στο καθημερινό μενού της κάθε οικογένειας. Τα καρύδια και τα κάστανα στα ορεινά χωριά και πολλά άλλα φρούτα σε χωριά με χαμηλότερο υψόμετρο, αποτελούσαν τις βασικές πρώτες ύλες για τη δημιουργία των γλυκών κουταλιού, με τα οποία κάθε νοικοκυριό υποδέχονταν τους επισκέπτες. Το αμπέλι και το κρασί επηρέασαν επίσης σημαντικά την κοινωνική ζωή των κατοίκων σε πολλές περιοχές των Θεσσαλικών Αγράφων. Το σταφύλι αποτελεί πολύτιμο διατροφικό είδος με μεγάλη θρεπτική αξία, ενώ το κρασί, εκτός των άλλων, είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την ιστορία, την τέχνη, τα ήθη και τα έθιμα κάθε τοπικής κοινωνίας. Στα αμπελοχώρια του νομού, εκτός από τα αποστάγματα και τους περίφημους τοπικούς οίνους χωρικής κυρίως οινοποίησης, οι κάτοικοι χρησιμοποιούσαν τα σταφύλια στην Παρασκευή γλυκών κουταλιού, για πετιμέζι, ρεντζέλια, μουσταλευριά, μουστοκούλουρα κ.α. Οι εποχές όμως άλλαξαν και οι γαστρονομικές συνήθειες των κατοίκων των Θεσσαλικών Αγράφων, διαφοροποιήθηκαν. Πολλά στοιχεία και γεύσεις της παραδοσιακής διατροφής απαξιώθηκαν και σε πολλές περιπτώσεις η διατροφική και πολιτισμική τους αξία υποτιμήθηκε. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται σημαντική στροφή. Τόσο οι συνεταιρισμοί γυναικών που δημιουργήθηκαν και δραστηριοποιούνται σε διάφορες περιοχές του νομού, όσο και δεκάδες άλλοι επαγγελματίες «ανακαλύπτουν» ξανά τη γευστικότητα και την αξία των παραδοσιακών εδεσμάτων και τις γαστρονομικές συνήθειες των παλαιότερων γενεών της περιοχής. Τα τοπικά φαγητά (πρασοτηγανιά, γίδα με πλιγούρι, κολοκυθοκεφτέδες κ.α.), τραχανάδες, χυλοπίτες, πίτες, μπατζίνες, τα χωριάτικα λουκάνικα, τα γλυκά κουταλιού, το κρασί, το τσίπουρο κ.α., προσφέρονται σε πολλές ταβέρνες και εστιατόρια της περιοχής.
3. Η μουσική: Στον ορεινό όγκο του Νομού κυριάρχησε το Σαρακατσάνικο στοιχείο. Τα τραγούδια ήταν συνδεδεμένα με τη ζωή, τις ασχολίες, τις κοσμογονικές αντιλήψεις των κατοίκων, τους αγώνες των κλεφτών και αρματολών που έβρισκαν καταφύγιο στις δύσβατες οροσειρές του, στην ομορφιά και το κάλλος του φυσικού τοπίου. Ξεχωριστή θέση κατέχει και η γυναίκα. Στους χορούς κυριαρχούν ο τσάμικος, ο καλαματιανός, ο συρτός, κ.α. Σε ορισμένες περιοχές συναντάμε τον κλειστό (Αργιθέας), το χορό στα τρία, το χορό Τάΐ-Τάι, στο Αηδονοχώρι και άλλες παραλλαγές.
4. Εκδηλώσεις, πανηγύρια, γιορτές: Δεκάδες πολιτιστικές εκδηλώσεις, θεατρικές παραστάσεις, πανηγύρια και ανταμώματα πραγματοποιούνται όλο το χρόνο, κυρίως όμως τους καλοκαιρινούς μήνες, με πρωτοβουλία των δήμων, των τοπικών συλλόγων και άλλων φορέων σε όλα τα ορεινά χωριά και τους οικισμούς του νομού. Ενδεικτικά αξίζει αναφέρουμε:
– Το έθιμο της γουρνοχαράς: Διοργανώνεται κάθε χρόνο στην Πορτίτσα του Δήμου Μητρόπολης και το Φανάρι, έδρα του Δήμου Ιθώμης, τη δεύτερη μέρα των Χριστουγέννων
– Ροκγατσάρια: Την ημέρα του Σταυρού (παραμονή των Φώτων) σε πολλά χωριά των Αγράφων (Πορτίτσα, Μοσχάτο, Μορφοβούνι, Κερασιά, Νεοχώρι, Ταχούλα κ.α) ομάδες μεταμφιεσμένων πηγαίνουν στα σπίτια του χωριού λέγοντας κάλαντα, ανάλογα με το τι ταιριάζει στο σπίτι του νοικοκύρη. Πρόκειται για ένα έθιμο με ρίζες στις διονυσιακές γιορτές και σε έθιμα της αρχαιότητας.
– Πανηγύρι στο Θραψίμι: Του Αγ. Χαραλάμπους (10 Φεβρουαρίου) στο Θραψίμι του Δήμου Μενελαΐδος διοργανώνεται μεγάλο πανηγύρι.
– Την Καθαρά Δευτέρα: Πραγματοποιούνται εκδηλώσεις (Κούλουμα) σε διάφορα χωριά (Φανάρι, Κερασιά, Πορτίτσα, Ανάβρα, Κέδρο κ.α.) με πέταγμα χαρταετών, Σαρακοστιανά εδέσματα και γλέντι.
– Πασχαλινές εκδηλώσεις: Διοργανώνονται σε πολλά ορεινά χωριά. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν:
Α. Ο διπλός χορός Αγράφων: Ανήμερα της Πασχαλιάς διοργανώνεται στο Μορφοβούνι ο διπλός χορός στην πλατεία του χωριού μετά τον εσπερινό
Β. Χορός Τάι – Τάι Αηδονοχωρίου: Τη δεύτερη μέρα του Πάσχα στο Αηδονοχώρι του Δήμου Μενελαΐδος μετά τη θεία λειτουργία και τα Σίγνα οι κάτοικοι του χωριούθ τραγουδούν και χορεύουν στην πλατεία του χωριού το Τάι – Τάι (ιδιάζων τοπικός χορός που χορεύεται μόνο στο Αηδονοχώρι)
Γ. Καραισκάκεια στο Μαυρομμάτι: Με ξεχωριστές τιμές και εκδηκώσεις γιορτάζεται η μνήμη του Γ. Καραισκάκη κάθε χρόνο του Αγ. Γεωργίου.
Δ. Γιορτή Βουνού στο Ανθοχώρι: Πραγματοποιείται κάθε χρόνο την τελευταία εβδομάδα του Ιουνίου στη θέση «Εννέα Βρύσες».
Ε. Το Φεστιβάλ Λίμνης Πλαστήρα: Δραστηριότητες και εκδηλώσεις καλλιτεχνικής έκφρασης διοργανώνονται κάθε καλοκαίρι τον Ιούλιο στην περιοχή της λίμνης Πλαστήρα από τους τοπικούς φορείς.
ΣΤ. Γιορτή Κρασιού Μεσενικόλα: Τριήμερη εκδήλωση με πλούσιο καλλιτεχνικό πρόγραμμα το Δεκαπενταύγουστο. Στο Μεσενικόλα λέιτουργεί και μουσείο Οίνου και Αμπέλου, όπου εκτός των άλλων, πραγματοποιούνται εκδηλώσεις γευσιγνωσίας, άτυποι διαγωνισμοί κρασιού κ.α. Ανάλογη εκδήλωση διοργανώνεται και στη Δαφνοσπηλιά στις αρχές Σεπτεμβρίου κάθε χρόνο.
Ζ. Γιορτή αφιερωμένη στην Πανσέληνο του Αυγούστου στην Κάτω Κτιμένη: Διοργανώνεται από τον Πολιτιστικό Οργανισμό του Δήμου Ταμασίου κοντά στα αρχαιολογικά ευρήματα της περιοχής και τη λίμνη Σμοκόβου.
Η. Γιορτή Κάστανου: Πραγματοποιείται το μήνα Οκτώβριο στον Ελληνόπυργο του Δήμου Ιθώμης.
5. Τα πανηγύρια της Αργιθέας
Ιδιαίτερη αναφορά αξίζει να γίνει στα παραδοσιακά πανηγύρια της Αργιθέας κάθε καλοκαίρι, όταν οι ξενιτεμένοι Αργιθεάτες επιστρέφουν στα χωριά και η πανέμορφη Αργιθέα σφύζει από ζωή. Στα πανηγύρια κυριαρχεί η παραδοσιακή Αργιθεάτικη μουσική με τους τοπικούς λαικούς οργανοπαίχτες, οι τοπικοί χοροί με τις αργές και αρμονικές τους κινήσεις (κλειστός, στα τρία, τσάμικος κ.α.) και η φιλοξενία των κατοίκων. Η Καρυά (Τριζόλο) σέρνει πρώτη το χορό των πανηγυριών της Αργιθέας προς τιμήν του Αγίου Νικολάου του Νέου (20 Μαΐου) και ακολουθούν δεκάδες πανηγύρια.
