Στις 23 Φλεβάρη του 1943 μέσα σε συνθήκες βαριάς κατοχικής παρανομίας και τρομοκρατίας, κυριολεκτικά κάτω από την μύτη του κατακτητή, σε ένα σπιτάκι των Αμπελοκήπων, στην Αθήνα, με την βοήθεια και συμπαράσταση του ΚΚΕ και της ΟΚΝΕ, της οργάνωσης της Κομμουνιστικής Νεολαίας, οι αντιπρόσωποι δέκα οργανώσεων της νέας γενιάς, συναντήθηκαν και αποφάσισαν να συγχωνευτούν όλες οι νεολαιίστικες οργανώσεις της Ελλάδας, σε μία, ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση, την ΕΠΟΝ.
Να πως περιγράφονται οι βασικοί σκοποί της οργάνωσης στο ιδρυτικό κείμενο της:
«…α)Η εθνική απελευθέρωση με βάση την ακεραιότητα της Ελλάδας, β) η εξόντωση του φασισμού Τώρα και στο Μέλλον και με οποιαδήποτε μορφή και αν παρουσιαστεί. Αποκατάσταση της Λαϊκής Κυριαρχίας έτσι που όλες οι εξουσίες να απορρέουν από την κυρίαρχη θέληση του λαού και της νέας γενιάς. γ) Η καταπολέμηση των ιμπεριαλιστικών πολέμων και η υπεράσπιση της ειρήνης με βάση την αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών και της αδερφικής συνεργασίας όλων των Λαών και Νεολαιών και ειδικά της Βαλκανικής. δ) Η υπεράσπιση των οικονομικών, πολιτικών, εκπολιτιστικών και μορφωτικών διακιωμάτων και επιδιώξεων της νέας γενιάς…. Η πανελλαδική σύσκεψη αποφασίζει την προσχώρηση της ΕΠΟΝ στο ΕΑΜ σαν εκπρόσωπος της νέας γενιάς, με συμμετοχή του αντιπροσώπου της στην Κεντρική Επιτροπή του ΕΑΜ….»
Από το πρώτο αυτό ιδρυτικό κείμενο γίνεται φανερό πως η ΕΠΟΝ δεν ήταν κάποια οργάνωση με «ουδέτερα» ή «αταξικά» χαρακτηριστικά, όπως όχι λίγοι καλοθελητές θέλησαν να την παρουσιάσουν. Αντιθέτως, με σαφήνειά, προσχωρούσε στο ΕΑΜ, ζητώντας συμμετοχή στην ΚΕ ΕΑΜ-του οποίου βασικός αιμοδότης ήταν το ΚΚΕ.
Η αριθμητική ανάπτυξη και η αγωνιστική εξέλιξη της ΕΠΟΝ ήταν πρωτοφανής. Από 10000 που ήταν τα μέλη της, με την αρχική συγχώνευση, έφτασε, μέσα σε ένα χρόνο, να συγκαταλέγει στις γραμμές της περισσότερους από 600000 νέους και νέες της πατρίδας μας.
Οιανταρτοεπονίτες/τισσες και στο βουνό και στις πόλεις, πολέμησαν παλικαρίσια, δίπλα στους μαχητές του ΕΛΑΣ και έχουν να επιδείξουν κατορθώματα και ηρωισμούς ασύλληπτους και απίστευτους για τον απλό άνθρωπο.
Το έργο της ΕΠΟΝ δεν είναι καθαρά πολεμικό και αγωνιστικό, από τις γραμμές του ΕΛΑΣ. Η ΕΠΟΝ έχει να επιδείξει και τεράστιο έργο μορφωτικό, παιδαγωγικό, πολιτιστικό, ψυχαγωγικό, ένα έργο που άφησε εποχή. Επονίτες/τισσες φοίτησαν και βγήκαν δάσκαλοι, στην Παιδαγωγική Ακαδημία που ίδρυσε το ΕΑΜ, στην ελεύθερη Ελλάδα, όπου δίδαξαν φωτισμένοι δάσκαλοι-παιδαγωγοί, όπως η ΡόζαΙμβριώτη,ο Μιχάλης Παπαμαύρος, ο Κώστας Σωτηρίου, ο Δημήτρης Γλινός και άλλοι. Συγκρότησαν το «Θέατρο του Βουνού» με επικεφαλής τον Βασίλη Ρώτα και άλλους συγγραφείς, ποιητές και καλλιτέχνες.
Το μεταβαρκυζιανό καθεστώς και ο αγγλο-αμερικάνικος ιμπεριαλισμός πολέμησαν την ΕΠΟΝ και απαγόρευσαν την λειτουργία της. Η ΕΠΟΝ τελικά τέθηκε εκτός νόμου με τον περιβόητο Ν. 509/1947.
Οι αγώνες της ΕΠΟΝ, τα ιδανικά της και οι θυσίες των Επονιτών/τισσών δεν σβήνουν, παρά τις επιθέσεις της ντόπιας και ξένης αντίδρασης, μεταλαμπαδεύονται από γενιά σε γενιά, αποτελούν πλούτο, παρακαταθήκη, έμπνευση στους σημερινούς ταξικούς αγώνες της νεολαίας ενάντια στην εκμετάλλευση, τον ιμπεριαλισμό και τον πόλεμο, για μια κοινωνία σοσιαλιστική-κομμουνιστική.
Η ιστορία της ΕΠΟΝ, η ιστορία όλης της δεκαετίας του ΄40, διδάσκει επίσης ότι όταν ο λαός θελήσει και αποφασίσει να στηριχτεί στις ανεξάντλητες δυνάμεις του, ακόμα και σε συνθήκες που ο αντίπαλος μοιάζει ανίκητος, μπορεί να φέρει τα πάνω κάτω, να αλλάξει τους συσχετισμούς και να νικήσει.
