Oδηγός και σύμβουλος το καλαντάρι. Μια ματιά και η διαπίστωση εύκολη. Δεν είναι αργία αλλά μήτε και συνηθισμένη η σημερινή μέρα. Πρώτον, γιατί μας δίνει την ευκαιρία να ξεφύγουμε για λίγο από τα δυσάρεστα που ξεφυτρώνουν κάθε τόσο γύρω μας, και να βρούμε τρόπο να διασκεδάσουμε αφού -κατά την αρχαία ρήση- «ζωή χωρίς γιορτή και χαρά μοιάζει με μακρά, κοπιαστική πορεία δίχως ανάπαυση». Δεύτερον, διότι μαρτυρεί πως οι άνθρωποι του τόπου μας συμμορφώνονται μεν προς τις υποδείξεις και απαιτήσεις του εκσυγχρονισμού, πλην όμως δεν έχουν απαρνηθεί έθιμα που έμειναν ίδια και απαράλλακτα στο διάβα των αιώνων. Και τρίτον, επειδή μας θυμίζει ότι φτάσαμε κιόλας στην τελευταία αποκριάτικη εβδομάδα, που λέγεται και «κρεατινή», γιατί η άφθονη βρώση κρέατος που τη χαρακτήριζε ήταν ασυνήθιστη για τα δεδομένα του παλιού καιρού… Προοίμιο της Τσικνοπέμπτης, λοιπόν, που έχει και αυτή τη δική της ιστορία. Αναδρομές, αφηγήσεις, λαογραφικές μελέτες και κάποιες αράδες που συνδέουν το όνομά της είτε με την κνίσα (τον καπνό και τη μυρωδιά από το κρέας που ψηνόταν) είτε με το γεγονός ότι, πριν από αμέτρητες δεκαετίες, ακόμη και οι πιο φτωχοί έβρισκαν αυτή τη μέρα «μια στάλα ψαχνό» και το έβαζαν στη φωτιά «για να τσικνίσουν», να γλεντήσουν κατά τα ειωθότα της λησμονημένης εκείνης εποχής, έστω κι αν η ζωή κυλούσε δύσκολα.
Η Τσικνοπέμπτη
Η τσικνοπέμπτη είναι η Πέμπτη της δεύτερης εβδομάδας του Τριωδίου, οι τρεις εβδομάδες που συμπεριλαμβάνονται στο τριώδιο είναι, η Απολυτή, η Απόκρεω και η Τυροφάγος. Κατά τη διάρκεια της πρώτης εβδομάδας (Απολυτή) σταματούσε η συνηθισμένη νηστεία της Τετάρτης και της Παρασκευής, ενώ στη δεύτερη εβδομάδα (απόκρεω) ίσχυε η νηστεία, έτσι η Τσικνοπέμπτη αποκτούσε ιδιαίτερη σημασία και εθεωρείτο εορτάσιμη ημέρα και το τραπέζι ήταν γιορτινό. Ονομάζεται τσικνοπέμπτη γιατί την ημέρα αυτή το δείπνο αποτελείται από κρέας ψημένο στα κάρβουνα ή τηγανισμένο, δυο τρόποι μαγειρέματος που βγάζουν έντονη τσίκνα. Στις μέρες μας η Τσικνοπέμπτη θεωρείται η αρχή της αποκριάς. Κατά την πρώτη εβδομάδα του Τριωδίου, επιτρέπεται η κατανάλωση κρέατος όλη την εβδομάδα, ακόμα και την Τετάρτη και την Παρασκευή. Οι διάφοροι τρόποι ετοιμασίας των πιάτων με κρέας είναι τόσο ποικίλοι όσο και οι τοπικές παραδόσεις. Μαζί με αυτά, υπάρχει και η παράδοση του μασκαρέματος. Αυτή προέρχεται από την ειδωλολατρική παράδοση του μασκαρέματος για να διώξουν τα κακά πνεύματα του χειμώνα και να εξασφαλίσουν μια επιτυχημένη ανοιξιάτικη σοδειά από την σπορά του φθινοπώρου. Στη λαϊκή παράδοση, οι στολές και τα σατιρικά έργα έχουν ως θέματα γάμους, ζώα και μάγους όλα σύμβολα της νέας ανάπτυξης, της καρποφορίας και της εκδίωξης των κακών πνευμάτων. Μια από τις πιο εορταστικές ημέρες αυτής της περιόδου είναι η Τσικνοπέμπτη, που είναι η τελευταία ημέρα κρεατοφαγίας της εβδομάδας κατά την διάρκεια της Κρεατινής εβδομάδας. Σύμφωνα με την παράδοση, όλοι, ακόμα και οι πιο φτωχοί μιας κοινότητας, πρέπει να ψήσουν κρέας με λίγο λίπος επάνω του ώστε ο καπνός, η τσίκνα, να γεμίσει την ατμόσφαιρα και οι άλλοι να ξέρουν ότι γιορτάζουν αυτή τη μέρα. Έτσι πήρε το όνομά της η Τσικνοπέμπτη. Η κάθε οικογένεια έψηνε το κρέας της και το πήγαινε σε άλλο σπίτι, ή όλοι μαζεύονταν σε ένα σπίτι για να ψήσουν μαζί, στέλνοντας την μυρωδιά του ψητού κρέατος σε όλη τη γειτονιά. Σήμερα, οι περισσότεροι γιορτάζουν την Πέμπτη αυτή σε ταβέρνες της γειτονιάς με οικογένεια και φίλους. Έτσι οδηγούμαστε στην Κυριακή των Απόκρεω που σημειώνει την τελευταία μέρα κατανάλωσης κρέατος. Έπειτα από αυτή την Κυριακή έρχεται η Τυρινή εβδομάδα, όπου επιτρέπεται μόνο η κατανάλωση γαλακτοκομικών και ψαριού. Κατά την τελευταία εβδομάδα των Αποκριών, υπάρχουν πολλά παραδοσιακά πιάτα που φτιάχνονται με τυρί, γάλα και αυγά. Για παράδειγμα, οι κοινότητες των Βλάχων φτιάχνουν τις παραδοσιακές γαλατόπιτες, τυρόπιτες, ή πίτες με τραχανά όλες φτιαγμένες βέβαια με σπιτικό φύλλο. Σε μερικά μέρη της Ελλάδας υπάρχουν παραδοσιακά πιάτα με μακαρόνια. Μάλιστα, από αυτή την παράδοση προέρχεται η ονομασία των μακαρονιών. Στην λειτουργία της Ορθόδοξης Εκκλησίας υπάρχουν ειδικά Σάββατα κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου που είναι αφιερωμένες στους νεκρούς. Ονομάζονται Ψυχοσάββατα, όπου μνημόσυνα τελούνται κατά την διάρκεια της λειτουργίας. Εκτός από την διανομή, σε όσους παρακολουθούν την λειτουργία, βρασμένου σιταριού που συμβολίζει τη ψυχή του νεκρού, σε μερικές περιοχές της Ελλάδας σερβίρεται επίσης ένα παραδοσιακό γεύμα που ονομάζεται “μακάρια” προς τιμήν των νεκρών. Το γεύμα αρχικά αποτελούνταν από σπιτικά ζυμαρικά. Υπάρχει επίσης μια ευχή για τους νεκρούς ώστε η μνήμη τους να είναι “αιώνια”. Έπειτα οι δύο λέξεις συνδυάστηκαν σχηματίζοντας το “μακαρ-ώνια”. Αυτό έγινε μετά το παραδοσιακό γεύμα που σερβίρεται την Τυρινή Κυριακή.
Η Τσικνοπέμπτη όπως γιορτάζεται σε όλη τη χώρα
Πέρα από το ψήσιμο του κρέατος, κάθε τόπος έχει τα δικά του έθιμα για τον εορτασμό της Τσικνοπέμπτης. Ακολούθως θα αναφέρουμε κάποια από αυτά:
– Στην Αρκαδία η Τσικνοπέμπτη είναι μέρα κρεατοφαγίας (μέχρι σκασμού), οικογενειακής συγκέντρωσης και διασκέδασης.
– Στην Κοζάνη το περίφημο «τσίκνισμα» πραγματοποιούνταν μέσα από την τσίκνα που αναδύονταν από το αρτυμένο φαΐ, συνήθως κρέας (το οποίο σημειωτέων αποκαλείται «φαΐ» στο τοπικό ιδίωμα π.χ. «Κυριακή σήμερα έχουμε φαΐ μι πατάτσις στου φούρνου». Το να κάψει μια νοικοκυρά το φαγητό εκείνη την εποχή ήταν μεγάλη πολυτέλεια.
– Στις Σέρρες ανάβονται μεγάλες φωτιές στις αλάνες, στις οποίες αφού ψήσουν το κρέας, πηδούν από πάνω τους. Στο τέλος κάποιος από την παρέα με χιούμορ, αναλαμβάνει τα «προξενιά» ανακατεύοντας ταυτόχρονα τα κάρβουνα με ένα ξύλο.
– Στην Κομοτηνή καψαλίζουν την κότα που θα φαγωθεί την επόμενη Κυριακή (της Απόκρεω). Αυτήν την ημέρα τα αρραβωνιασμένα ζευγάρια ανταλλάσσουν δώρα φαγώσιμα. Ο αρραβωνιαστικός στέλνει στην αρραβωνιαστικιά του μια κότα, τον κούρκο, και εκείνη στέλνει μπακλαβά και μια κότα γεμιστή. Όλα αυτά πραγματοποιούν την παροιμία πως ο «έρωτας περνάει από το στομάχι».
– Στην παλαιά πόλη της Κέρκυρας, τελούνται τα «Κορφιάτικα Πετεγολέτσια» ή αλλιώς «Κουτσομπολιά» ή «Πέτε Γόλια». Δηλαδή, σύμφωνα με το έθιμο βγαίνουν οι γυναίκες στα παράθυρα των καντουνιών και κουτσομπολεύουν στην ντοπιολαλιά τους. Για να κλείσει το έθιμο ακολουθούν καντάδες.
– Στο χωριό Κλήμα της Σκοπέλου, οι κάτοικοι αφού φάνε και τραγουδήσουν στα σπίτια τους, βγαίνουν στις γειτονιές και χορεύοντας συγκεντρώνονται στο Πεύκο όπου και συνεχίζουν το γλέντι μέχρι το πρωί.
– Σε όλη την περιφέρεια της Πελοποννήσου την Τσικνοπέμπτη σφάζουν χοιρινά από τα οποία φτιάχνουν διάφορες λιχουδιές. Πηχτή, τσιγαρίδες, λουκάνικα, γουρναλοιφή και παστό είναι μερικά από αυτά.
– Στην Πάτρα έχουμε το έθιμο της Κουλουρούς. Η Γιαννούλα η Κουλουρού πιστεύει λανθασμένα πως ο Ναύαρχος Ουίλσων είναι τρελά ερωτευμένος μαζί της και πως έρχεται να την παντρευτεί. Για αυτό ντύνεται νύφη και με την συνοδεία των Πατρινών πηγαίνει να προϋπαντήσει τον καλό της στο λιμάνι. Γύρω της οι Πατρινοί διασκεδάζουν με τα καμώματα της.
– Στην Αμαλιάδα η «Τσικνοπέφτη» ήταν η μέρα που ετοίμαζαν το «παστό». Έβραζαν το λίπος με λίγο νερό, ραντίζοντάς το συγχρόνως με νερό. Το σούρωναν στη συνέχεια. Αυτή ήταν η «γουρναλοιφή». Φυλαγόταν σε δοχεία (πήλινα). Χρησιμοποιούνταν ως άρτυμα για όλη τη χρονιά. Στον πάτο του λεβετιού (καζανιού) έμεναν οι «τσιγαρίδες» που νοστίμιζαν τα φαγητά (με χόρτα, αυγά, όσπρια). Σε «λεβέτι» έβραζαν το κρέας με λίγο κρασί για να βγάλει λίπος, που με αυτό έβραζε. Έριχναν τα μπαχαρικά για νοστιμάδα και τα λουκάνικα, αφού τα καθάριζαν από την καπνιά. Πρόσεχαν μη «τσικνιστούν» γιατί θα χάλαγε όλο το «παστό». Μετά το βράσιμο καθάριζαν το κρέας από τα κόκαλα, έκοβαν τα λουκάνικα και τα τοποθετούσαν σε «λαγήνες» (δοχεία πήλινα) και τα περιέχεαν με λίπος για να σκεπαστούν οι μεζέδες. Ήταν το φαγητό για όλο το χρόνο. Μ’ αυτό φίλευαν και τους ξένους.
