Με αφορμή την ημέρα (6 Μαρτίου) κατά της Σχολικής Βίας και του Σχολικού Εκφοβισμού γίνεται μια προσπάθεια στο άρθρο που ακολουθεί να γίνει προσέγγιση στο θέμα, η οποία θα αποτελέσει έναυσμα για προβληματισμό.
Η σχολική βία και ο σχολικός εκφοβισμός είναι διεθνές κοινωνικό φαινόμενο και εμφανίζεται σε πολλές χώρες του κόσμου. Σύμφωνα με τις έρευνες έχει αυξηθεί τα τελευταία χρόνια και καθρεφτίζει την κοινωνία μας στην οποία η έννοια της βίας έχει ενσωματωθεί σε κάθε πλευρά της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής των πολιτών. Η βία και οι συγκρούσεις είναι συνέπεια της υποβάθμισης των κοινωνικών αξιών και της υποβάθμισης των ανθρώπινων δικαιωμάτων.
Η αντιμετώπιση της σχολικής βίας και του σχολικού εκφοβισμού θα πρέπει να είναι μέρος μιας προσπάθειας όλης της κοινωνίας και του σχολείου για ενδυνάμωση και ενίσχυση των κοινωνικών αξιών του σεβασμού, της ισότητας και της αλληλεγγύης μέσα από συλλογική επιμόρφωση εκπαιδευτικών και γονέων και οργανωμένες πρακτικές.
Η έννοια της σχολικής βίας και του σχολικού εκφοβισμού
Μια πρώτη προσπάθεια αποσαφήνισης του όρου του σχολικού εκφοβισμού, η οποία είναι και η πλέον αποδεκτή και ενδεδειγμένη από τον επιστημονικό κόσμο, έγινε από τον Olweus (1993, 1994, 1997), σύμφωνα με τον οποίο ο σχολικός εκφοβισμός είναι η επανειλημμένη έκθεση, για μεγάλο χρονικό διάστημα, ενός μαθητή σε αρνητικές πράξεις άλλου ή και άλλων μαθητών με μεγαλύτερη σωματική ή ψυχολογική δύναμη. Ο Olweus υποστηρίζει ότι οι διαμάχες μεταξύ μαθητών με ίδια δύναμη δεν πρέπει να θεωρούνται εκφοβισμός γιατί τα άτομα, που εμπλέκονται στις συγκρούσεις αυτές μπορούν να υπερασπισθούν τον εαυτό τους. Αντίθετα όταν ένας μαθητής δέχεται bullying και δεν είναι σε θέση να αμυνθεί και να υποστηρίξει τη θέση του, τότε αυτό θεωρείται εκφοβισμός. Επίσης ο Olweus σημειώνει ότι πρέπει να διαχωρίζουμε το bullying από το πείραγμα, το οποίο γίνεται μεταξύ φίλων για μικρό χρονικό διάστημα και δεν προκαλεί ψυχολογικές ή σωματικές βλάβες.
Μορφές σχολικής βίας και σχολικού εκφοβισμού
Έχουν γίνει αρκετές προσπάθειες από ερευνητές να διαχωρίσουν και να κατηγοριοποιήσουν τις μορφές που μπορεί να πάρει ο σχολικός εκφοβισμός. Σύμφωνα με τους ερευνητές οι μορφές που μπορεί το bullying να εμφανιστεί είναι είτε άμεσες δηλαδή με τη διαπροσωπική επαφή θύτη και θύματος, είτε έμμεσες με τη διάδοση κάποιας φήμης ή τη χρήση ηλεκτρονικών μέσων δηλαδή χωρίς επαφή ανάμεσα στους εμπλεκόμενους. Ο Rigby (2008) διαχωρίζει τις άμεσες και τις έμμεσες μορφές του bullying ως εξής:
1) Σε άμεσες σωματικές (επιθέσεις, κλωτσιές, φτύσιμο, εκτόξευση αντικειμένων και χρήση όπλων) και σε έμμεσες σωματικές επιθέσεις (κλοπή ή κρύψιμο αντικειμένων και εκούσιος αποκλεισμός).
2) Σε άμεσες λεκτικές (κοροϊδευτικά και εξευτελιστικά σχόλια, παρατσούκλια, ύβρεις) και έμμεσες λεκτικές (κυκλοφορία ψεύτικων και κακόβουλων φημών, υποκίνηση τρίτου να προσβάλλει και να εκμεταλλευτεί κάποιον, προσβλητικά μηνύματα και ανώνυμα τηλεφωνήματα).
3) Μέσω άμεσων χειρονομιών (απειλητικές κινήσεις και ματιές) και μέσω έμμεσων χειρονομιών (αποστροφή του προσώπου ή του βλέμματος με τρόπο έτσι ώστε να δηλώνεται ότι κάποιος είναι μη αποδεκτό και ανεπιθύμητος).
Ιστορική αναδρομή του φαινομένου
Ο εκφοβισμός, υπάρχει εδώ και πολλούς αιώνες και δεν αποτελεί φαινόμενο της εποχής μας. Το φαινόμενο του εκφοβισμού δεν συναντάται μόνο στα σχολεία αλλά και σε άλλα κοινωνικά πλαίσια. Δεν είναι σύγχρονο φαινόμενο και εμφανίζεται και σε παλιότερες εποχές. Παρατηρείται στο σχολείο εδώ και πάρα πολλά χρόνια, όμως μόλις από το 1997 και έπειτα απασχόλησε την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και αργότερα τις εθνικές κυβερνήσεις των χωρών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Απασχολεί ιδιαίτερα την ελληνική κοινωνία τα τελευταία χρόνια, στα οποία έχουν ξεκινήσει και κάποιες προσπάθειες μελέτης του φαινομένου. Η αλλαγή της στάσης και του ενδιαφέροντος απέναντι στη σχολική βία οφείλεται στο ότι πολλές χώρες αναγνώρισαν τα βασικά δικαιώματα των ανθρώπων. Έτσι αυξήθηκε το ενδιαφέρον για τα παιδιά θύματα της σχολικής βίας. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα περιστατικά σχολικής βίας και σχολικού εκφοβισμού που σε παλιότερες εποχές δεν θα δινόταν σημασία, άρχισαν να γίνονται αντιληπτά και να αναπτύσσονται προσπάθειες αντιμετώπισης από τους παράγοντες της εκπαίδευσης.
Ο ρόλος της Οικογένειας
Η κοινωνικοποίηση του παιδιού ξεκινάει μέσα από την οικογένεια του, από τις πρώτες μέρες της ζωής του. Η συναισθηματική ανάπτυξη του εξαρτάται από τις κοινωνικές σχέσεις που δημιουργεί με τα άτομα του οικογενειακού του περιβάλλοντος.Ανάλογα με την ανατροφή που θα λάβει το παιδί έχει λιγότερες πιθανότητες αργότερα να υπάρξει θύτης ή θύμα. Έρευνες που διεξήχθησαν σε πολλές διαφορετικές χώρες έδειξαν ότι επιθετικοί γονείς με κυριαρχικές και καταναγκαστικές συμπεριφορές απέναντι στα παιδιά τους συνδέονταν με παιδιά που είχαν βίαιη και επιθετική συμπεριφορά στις συναναστροφές τους έξω από το σπίτι.
Η οικογένεια αποτελεί τον κύριο φορέα κοινωνικοποίησης και ανάπτυξης για το παιδί γιατί μεγαλώνοντας μέσα σε αυτή αναπτύσσει κάποιες δεξιότητες και διαμορφώνει την προσωπικότητά του. Ο ρόλος της οικογένειας είναι καθοριστικός για την ένταξη του ατόμου στο κοινωνικό σύνολο. Αν η οικογένεια βοηθήσει το παιδί στη διαμόρφωση του συναισθήματος της κοινωνικότητας τότε θα κοινωνικοποιηθεί και θα ενταχθεί ομαλά και δεν θα παρουσιάζει αντικοινωνική συμπεριφορά και τάσεις για επιθετικότητα.
Ο ρόλος του Σχολείου
Μετά την οικογένεια το σχολείο με την παιδαγωγική του δραστηριότητα παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της κοινωνικότητας του παιδιού. Το σχολείο προσπαθεί με τα μέσα που διαθέτει, με την όλη οργάνωσή του και με την ανάλογη κοινωνική αγωγή να προετοιμάσει το παιδί για να προσαρμοστεί στο πνεύμα της κοινωνικής ζωής. Το σχολείο παίζει πολύ σπουδαίο ρόλο τόσο στην κοινωνικοποίηση του παιδιού όσο και στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς και της προσωπικότητας του. Στόχος του σχολείου δεν είναι μόνο η γνωστική ανάπτυξη του παιδιού αλλά είναι επιπλέον η δημιουργία σχέσεων φιλίας, η κατανόηση του εαυτού του, η διαμόρφωση μιας πρέπουσας συμπεριφοράς και η αλληλεπίδραση με το κοινωνικό περιβάλλον. Το σχολείο είναι ο χώρος, στον οποίο τα παιδιά έρχονται για πρώτη φορά σε επαφή με άτομα που δεν ανήκουν στην οικογένεια τους.
Η αιτία του εκφοβισμού στο σχολείο πρέπει να αναζητηθεί στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας των παιδιών που εμπλέκονται στις συγκεκριμένες εκδηλώσεις βίας, του οικογενειακού περιβάλλοντος, του κλίματος του σχολείου, των στάσεων που έχουν διαμορφωθεί μεταξύ των συνομηλίκων και των προβλημάτων και καταστάσεων που συμβάλλουν στην ενίσχυση αντικοινωνικών συμπεριφορών.
Συνέπειες του φαινομένου
Οι συνέπειες του σχολικού εκφοβισμού παρουσιάζουν ποικιλία, αφορούν όλους τους μαθητές και τις μαθήτριες που εμπλέκονται σε τέτοια περιστατικά και είναι σοβαρές και μακροχρόνιες. Οι σημαντικότερες συνέπειες είναι οι χαμηλές ακαδημαϊκές επιδόσεις, η αποχή από το σχολείο και η περιορισμένη ψυχοκοινωνική προσαρμογή των παιδιών.
Οι μαθητές που πέφτουν θύματα σχολικού εκφοβισμού είναι πιθανό να νιώσουν άγχος και ανασφάλεια, χαμηλή αυτοεκτίμηση, κατάθλιψη, να παρουσιάσουν σχολική άρνηση, να κάνουν πολλές απουσίες από το σχολείο, να πέσει η σχολική τους επίδοση, να εμφανίσουν μαθησιακές δυσκολίες και ψυχοσωματικά προβλήματα, όπως πονοκεφάλους, πόνους στο στομάχι, εμετούς, ενούρηση, απουσία όρεξης για φαγητό, φόβος να κοιμηθούν, να βλέπουν εφιάλτες, να γίνονται επιθετικοί, παράλογοι, κ.ά. Από την άλλη οι μαθητές που ασκούν τον σχολικό εκφοβισμό (θύτες), βρίσκονται σε μεγάλο κίνδυνο να απομακρυνθούν από το σχολείο, να διακόψουν τη σχολική φοίτηση και να εμφανίσουν τάσεις φυγής από το σπίτι. Επιπλέον οι θύτες έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να εμπλακούν σε προβλήματα συμπεριφοράς, όπως η παραβατικότητα και ο αλκοολισμός. Χαρακτηριστικό όλων των μαθητών που εμπλέκονται στον εκφοβισμό είναι η χαμηλή και αρνητική αυτοεκτίμηση. Οι μαθητές μπορούν να εμπλακούν είτε ως θύτες, είτε ως θύματα, είτε ως παρατηρητές.
Η αποδοχή της βίας ή η χρήση της, είτε ως κώδικας επικοινωνίας είτε ως μέσω επίλυσης των συγκρούσεων και των διαφορών, επιδρά στην κοινωνικοποίηση των παιδιών και των ενηλίκων. Ο εκφοβισμός που λαμβάνει χώρα στο σχολείο μπορεί να έχει αντίκτυπο στο κοινωνικό περιβάλλον αυτού. Δημιουργεί ένα κλίμα φόβου μεταξύ των μαθητών εμποδίζοντας την ικανότητά τους να μάθουν και οδηγώντας τους σε αντικοινωνικές συμπεριφορές.
Αντιμετώπιση του φαινομένου
Είναι αναγκαίο και πρέπει να παρθούν κάποια μέτρα για την αντιμετώπιση και κυρίως την πρόληψη του σχολικού εκφοβισμού. Οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί πρέπει να εφαρμόσουν στρατηγικές, οι οποίες θα προλαμβάνουν τυχόν περιστατικά σχολικού εκφοβισμού.
Ένας πολύ καλός τρόπος αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού είναι το παιχνίδι ρόλων δηλαδή τα παιδιά να έχουν τη δυνατότητα «να μπουν στη θέση κάποιου άλλου» βλέποντας και καταλαβαίνοντας τα γεγονότα από την οπτική γωνία κάποιου άλλου. Με το παιχνίδι ρόλων τα παιδιά αναπτύσσουν τη δεξιότητα της ενσυναίσθησης και της αυτεπίγνωσης καθώς τα παιδιά αντιλαμβάνονται και ενδιαφέρονται για τα συναισθήματα άλλων. Παράλληλα τα παιδιά μαθαίνουν να διαχειρίζονται τις συγκρούσεις που έχουν.
Επίσης το παιχνίδι είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος για να αναπτύξουν δεξιότητες τα μικρά παιδιά. Το παιχνίδι ενισχύει την αυτοεκτίμηση των παιδιών, τα βοηθά να αποκτήσουν τις δεξιότητες της αυτεπίγνωσης, του αυτοελέγχου και της αυτοαντίληψης. Επίσης το παιχνίδι βοηθά τα παιδιά να ενισχύσουν τις κοινωνικές τους δεξιότητες. Τα παιδιά κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού μαθαίνουν να συνεργάζονται και να επικοινωνούν με άλλα παιδιά σχηματίζοντας δεσμούς και σχέσεις μεταξύ τους. Ακόμα μαθαίνουν να διαχειρίζονται συγκρούσεις που τυχόν έχουν.
Η συμμετοχή των μαθητών σε σχολικές δραστηριότητες και γενικά στη σχολική ζωή φαίνεται ότι μειώνει τις πιθανότητες εκδήλωσης εκφοβιστικών συμπεριφορών, καθώς τα παιδιά στρέφουν το ενδιαφέρον τους σε άλλες δραστηριότητες από το να εκφοβίζουν τους συμμαθητές τους. Επιπλέον, αναπτύσσουν διαπροσωπικές σχέσεις και εμπλουτίζουν τα συναισθήματα τους. Τα παιδιά, που συμμετέχουν σε σχολικές δραστηριότητες κοινωνικοποιούνται και συνήθως δεν παρουσιάζουν βίαιες και εκφοβιστικές συμπεριφορές.
Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στο σχολικό κλίμα, στο οποίο εκπαιδευτικοί και μαθητές αλληλεπιδρούν. Παράλληλα το σχολικό κλίμα επηρεάζει απόψεις, σχέσεις, συναισθήματα και συμπεριφορές. Ένα θετικό σχολικό κλίμα αυξάνει την εσωτερική παρακίνηση και αυτοεκτίμηση του μαθητή, προωθεί τη σχολική μάθηση και δίνει τη δυνατότητα συνεργασιών στο σχολικό περιβάλλον βοηθώντας τους να ενταχτούν και να προσαρμοστούν πιο εύκολα στο σχολικό περιβάλλον.
Τέλος, η συμπερίληψη θεωρείται η πλέον ενδεδειγμένη εκπαιδευτική πολιτική εξάλειψης των διακρίσεων και ένταξης όλων των παιδιών στο σχολείο. Σύμφωνα με την UNESCO (2010), η συμπερίληψη αποτελεί μια διαδικασία κατά την όποια διαχειριζόμαστε και ανταποκρινόμαστε στις ανάγκες των παιδιών ανεξαρτήτως φύλου, ηλικίας, εθνικότητας, κοινωνικής θέσης και ικανότητας, μέσω της συμμετοχής τους στη μάθηση και την παράλληλη εξάλειψη της περιθωριοποίησης και αποκλεισμού τους από την εκπαίδευση.
Η συστηματική πρόληψη και η κατάλληλη αντιμετώπιση κάθε μορφής σχολικού εκφοβισμού είναι πολύ σημαντικές. Οι μαθητές έχουν δικαίωμα σε ένα σχολικό περιβάλλον το οποίο να τους προσφέρει ασφάλεια και προστασία. Η οικογένεια και το σχολείο είναι οι θεσμοί που παίζουν σημαντικό ρόλο στην πρόληψη της εκδήλωσης της επιθετικότητας των παιδιών. Αποτελούν σημαντικούς παράγοντες στην κοινωνικοποίηση του παιδιού καθώς εκεί τα παιδιά συνεργάζονται, αναπτύσσουν κριτική σκέψη και καλούνται να αποδεχτούν τη διαφορετικότητα του άλλου και τη δική τους.
Συμπεράσματα
Η εκφοβιστική συμπεριφορά έχει διεισδύσει για τα καλά στα εκπαιδευτήρια του τόπου μας και γι αυτό θα πρέπει να δούμε το σχολείο ως θεσμό, φορέα κοινωνικοποίησης και χώρο εκδήλωσης του φαινομένου. Θεσμικά το σχολείο μέσα από τους στόχους του και τα προγράμματα που μπορεί να αναπτύξει για να αντιμετωπίσει εκφοβιστικές συμπεριφορές και δυσκολίες στις σχέσεις μεταξύ των συμμαθητών, θα βοηθήσει ώστε τα παιδιά να δομήσουν μια ισχυρή ταυτότητα που θα τους οδηγήσει σε μια ομαλή κοινωνικοποίηση. Το σχολείο ως πλαίσιο εμφάνισης του φαινομένου οφείλει να αναπτύξει προληπτική πολιτική, εκστρατεία ενημέρωσης των παιδιών, των γονέων και των εκπαιδευτικών αλλά πάνω από όλα καλή συνεργασία όλων όσων έχουν την ευθύνη της ανατροφής και της εκπαίδευσης των παιδιών.
Ο ρόλος, η στάση, η άμεση δράση και παρέμβαση των εκπαιδευτικών είναι σημαντικά για την πρόληψη και αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού. Η επιλογή της δράσης άμεσα από την σχολική κοινότητα επιλέγοντας την εφαρμογή κάποιου προγράμματος πρόληψης και αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού, έχει αποδειχθεί ότι μειώνει αποτελεσματικά τα περιστατικά του φαινομένου.
Η πρόληψη και η μείωση του σχολικού εκφοβισμού συνδέονται με τη σχολική δομή, στελέχωση και λειτουργία. Γι’ αυτό το λόγο θα πρέπει όλοι μας να εγκαταλείψουμε τις παραδοσιακές και στερεοτυπικές αντιλήψεις και να αναπτύξουμε μία διαφορετική νοοτροπία η οποία θα είναι προσαρμοσμένη στις διαφορετικές ανάγκες των μαθητών.
Προτάσεις
Τα συμπεράσματα μας οδηγούν στις παρακάτω προτάσεις:
1.Χρειάζεται να σχεδιαστούν επιμορφωτικά προγράμματα για τους εκπαιδευτικούς (με ευθύνη της πολιτείας) από πανεπιστημιακούς φορείς.
2.Βελτίωση του εκπαιδευτικού συστήματος έτσι ώστε να προσφέρει διαρκή στήριξη και κατάλληλη υποδομή για να ξεπερνιούνται δυσκολίες και για να μπορούν οι εκπαιδευτικοί να κάνουν καλύτερα το εκπαιδευτικό έργο τους.
3.Επιμορφωτικά προγράμματα που θα απευθύνονται στους γονείς και θα καλλιεργούν την συνεργασία όλων των εμπλεκόμενων μελών της σχολικής μονάδας για την αντιμετώπιση του φαινομένου.
Σε απάντηση στην κρίση που βιώνει η κοινωνία μας και στον αντίποδα της σχολικής βίας και παραβατικότητας, του ανταγωνισμού και της σχολικής διαρροής είναι επιτακτική η ανάγκη για μια διαφορετική παιδαγωγική με κοινωνικό-πολιτικό εκπαιδευτικό όραμα, για ένα σχολείο ανοικτό και συνεργατικό, ένα σχολείο-κοινότητα όπου να αναπτύσσονται καθημερινά η ελευθερία, η δημοκρατία, η συνεργασία, η αλληλεγγύη, η ισότητα και ο σεβασμός στη διαφορετικότητα (όχι ως γνώση αλλά ως καθημερινό βίωμα), όπου οι μαθητές και οι μαθήτριες να αναπτύσσονται ολόπλευρα για να γίνουν αυριανοί πολίτες με κριτική συνείδηση και χειραφέτηση. Η αδυναμία και το έλλειμμα των παραδοσιακών εκπαιδευτικών συστημάτων καταδεικνύουν αυτή την ανάγκη για μια διαφορετική παιδαγωγική, με το σχολείο να αναπτύσσει τη δημιουργικότητα, την ελεύθερη έκφραση και την επικοινωνία, τη συνεργασία και την κριτική σκέψη και χειραφέτηση των μαθητών και μαθητριών.
Γράφει ο Κωνσταντίνος Ζαγανάς, Δάσκαλος
